معانی کتاب الله کهن‌ترین تفسیر و ترجمه فارسی قرآن

معانی کتاب الله

«معانی کتاب الله» کهن‌ترین تفسیر و ترجمه فارسی قرآن

«معانی کتاب الله تعالی و تفسیر المنیر» نام کهن‌ترین تفسیر و ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی است که در قرن پنجم هجری قمری توسط «ابونصر احمد بن محمد بن حمدان بن محمد حدادی» تالیف شده است.

این اثر نفیس که برای نخستین بار به مناسبت انتخاب غزنی به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال جاری در تهران منتشر شده، توسط «عثمان بن حسین وراق غزنوی» کتابت و تدهیب شده است.

این قرآن نفیس که با مقدمه «سید محمد عمادی حائری» و «سرور مولایی»، منتشر شده، نخستین و کهن ترین نسخه‌ تاریخی است که به زبان فارسی ترجمه و تفسیر شده و علاوه بر آن از نظر صفحه آرایی و کتابت و نسخه‌آرایی نیز اثری بسیار نفیس به شمار می‌رود.

این قرآن که به نسخه توپقانی نیز معروف است، به شکل بسیار زیبا توسط «عثمان بن حسین وراق غزنوی» در سال 484 هجری قمری در شهر غزنی کتابت، تذهیب و نقاشی شده است.

مولایی در مقدمه این قرآن در مورد ترجمه و تفسیر این اثر توسط ابو نصر حدادی نوشته است: ترجمه و تفسیر فارسی امام «ابو نصر حدادی» با توجه به پایگاه دانش او در قرآن کریم و حدیث و فقه و دیگر علوم وابسته به قرآن و دین، باید از تفسیرهای معتبر و معروف در زمان او و پس از او بوده باشد که سلطان ابراهیم دستور خوشنویسی آن را به عثمان بن حسن وراق غزنوی داده است تا نسخه‌ای سزامند قرآن و تفسیر کرامند کتابخانه سلطنتی او فراهم آید و به این ترتیب یکی از شاهکار های هنر قدسی در نیمه دوم سده پنجم هجری به یادگار بماند.حائری نیز در مقدمه خود در مورد کتابت و تذهیب این اثر نوشته است: آغاز هر سوره با کتیبه‌ای مزیّن شده که این سرسوره‌ها هر یک با دیگری تفاوت دارند. درون هر یک از این کتیبه‌ها، نام و تعداد آیات سوره درج شده است، که در سوره‌های مریم، طه و أنبیاء به خط کوفی و در سورة حج به خط رقاع مایل به ثلث است.

آیات قرآن نیز به قلم درشت، با جوهر سیاه و به خط کوفی شرقی-ایرانی نوشته شده است، خطی که هنرمندان ایرانی آن را از اواخر قرن چهارم با اعمال تغییراتی در خط کوفی اصیل پدید آوردند.

آیات قرآن در نسخة توپقاپی، کوفی ایرانیِ معمول نیست و صرف نظر از برخی تغییرات که نسبت به خط کوفی اصیل در آن هست (به شیوه‌ای که اصطلاحاً بدان پیرآموز گفته‌اند) و گاه کاملاً به خط نسخ نزدیک می‌شود.

در میان نشانه‌های قرآنی نسخة توپقاپی، دو نشانه سجده نیز شایان یادآوری است که در نقش و رنگ با یکدیگر متفاوتند، اما درون هر دو کلمة «سجده» نوشته شده است.

برخی عبارات به خط ثلث درشت و با جوهر سرخ یا آبی تیره نوشته شده و برخی عبارات متن (توضیحات آغاز سور و یک روایت نبوی) و اشعار نیز به خط نسخ و با جوهر سرخ کتابت شده است؛ همچنان‌که عناوین بیشتر قصه‌ها به خط کوفی و به جوهر زر، و عناوین فارسی دیگر به خط ثلث و به رنگ زر و با نقطه‌های سرخ‌رنگ نوشته شده و تزئین گردیده است.

این قرآن نفیس پس از کتابت به کتابخانه «سلطان بن ابراهیم غزنوی» که فردی  ادب ‌دوست و فاضل بود و کتابخانه ارزشمندی را در غزنی فراهم آورده بود تقدیم شد.

این کتابخانه، زمانی از بزرگترین کتابخانه‌های جهان اسلام بود که پس از شکست «غزنویان»توسط غوریان در آتش سوخت.

با توجه به نام‌گذاری شهرغزنی به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2013 این اثر در مراسمی با حضور چهره‌های فرهنگی و سیاسی از ایران و افغانستان در نمایشگاه کتاب تهران رونمایی شد و در دسترس عموم قرار گرفت.